Khampat Bungpui leh khua dinthar leh thu.
Ziaktu: FT Manliana
Mamit Chhim
Veng.
Khampat Bungpui chanchin hi miin ngaihnawm takin an ziak nual tawh a, ka tawn hriat ka thiam tawkin ka han ziak ve ang e. Thangtharte tan ziak ve ka duh tlat a ni.
Ka nu leh pa ten min thihsan hma si a, fahrah takin kan awm a. Tichuan kum 8 lek ka nih laiin ka pu ten kan unauvin Burma ramah min hruaichho a, Tahanah kan awm a, chutih lai chuan Mizo an la tam vak lo. Phungji Chong an tia, an puithiam skulah te ka lut thin a ni. Ka pute hi Liantawka leh Thanghleia an ni a. Ka pu Thanghleia hi Burma sipai bel 3 a ni a, a ban hnuin politic te khel vein ram leh hnam tan a theih tawkin a inhmang ve thin a. Sawrkarin eng emaw chen chhung chu sipai latuah a hmang thin. Burma sawrkar kha chutih lai chuan Democracy a la ni a, Prime Minister chu U Nuha a ni a, President chu U Bahsuia a ni a, ka pu Thanghleia thiante ve ve an ni.
Tichuan, ram leh hnam tan polutics te a han luhchilh takah chuan kan pi leh pu ten Khampatah Bung an phun a ni tih Kawlho History atangin an hre ta a. Thiante insawmin, an vaiin mi 7 an ni a, Bungpui awmna zawngchhuak turin Tahan khua chu February thla tir, 1952 ah an chhuahsan ta a ni. Tamu kawng hmar lam panin nilengin mottor in an tlan a, tichuan khawchhak lam panin kawngpeng a lo awm a, chutah chuan an chhuk a. Chu kawng chu an zawh leh ta a, khaw pakhat, Kawl khua in 30 vel hi an thleng a, an han chawlh chuan Bungpui chanchin an han zawtchiang a, a lo hnai hle tawh a, an chawlh hahdam hnu chuan an kal leh ta a, Bungpui chu an va thleng ta a ni.
Tichuan Bungpui hmunah chuan zan an riak ta a. Mak em em chu, hemi zan hian Bung zar, lei dektu, Thul aia lian daih tur hi ‘Mizo fate ka nghak rei tawh lutuk che u a, ka tlin ta ngang lo a ni, in ai awhin kum tam tak, thlipui leh ruahpui tuarin ka lo ding ngar ngar a, tunah chuan ka tlin ta ngang lo a ni’ ti ni awm takin a tliak ta a ni. Mizote hmel a hmuh tak avangin a awm reng a ngai tawh lo a ni ang chu kan ti mai.
Ka pute Khampat Bungpui an zawng chu Thenzen khaw lal U Taih Nguana inah an kal phawt a, an inkawmho a, Thenzen khaw lal hnenah chuan ” Kan pi leh pu te atanga kan lo chenna hmun ngeiah hian rawn awm leh a, khua dinthar leh kan duh a, i bial chhung a ni a, khaw din leh phalna kan rawn dil che a ni” an ti a.
An thusawi vel chu Thenzen khaw lal U Taih Nguana pa U Kyaw Oo, kum 90 mi tawh chuan khum atangin a lo hria a, rawn thochhuakin ” Nangni ho hi Lusei in ni maw? “A rawn ti a ni. Lusei an nih thu an han sawi chuan, “Ka pa khan a sawi thin tak asin! Khampat hmun hi in pi leh pute helai hmun atanga an chhuah dawn khan an puithiamin an ai lo awhtu atan Bung a phun a, hetiang hian thuro a chhiah a, “I tang i zarin piallei a zal tikah he hmunah ngei hian kan rawn kir leh ang” a ti asin a rawn ti bawrh bawrh a. Chumi zan chuan thingpuite an inhova, Thenzen khaw lal pawh chuan khawdin phalna chu a ziak ta a ni.
A tuk ni 9.2.1952 chuan Khampat Bungpui bula Kawl khaw lal U Aung Ga Lina inah chuan an leng leh ta a. Thenzen khaw lalin khawdin phalna lehkha a siamsak chu hmuhin thukhawchang eng eng emaw an sawihova, tlai lam zanriah chhum hun velah chuan U Aung Ga Lin, U Mya Phe, U Phu Khaw te nen Khampat Bungpui hmunah chuan an kal ta hlawm a ni. Khampat Bungpui an thlen chuan Kawlho chu an haw leh mai a, ka pu Thanghleia a tawngtai ta a. Bung zar hlim hnuaiah chuan riah buk an sual ta a, thenkhatin eirawng an bawl a, thenkhatin meipui tur thing an fawm bawk a. Chuan Bawkte an khawh nghal a, bawkte an khawh zawh chuan an chhungte hruai turin Tahanah an haw leh ta a ni.
Tichuan mottor TMB 3 kan hire a, a rualin in 7 kan pemlut ta a. Chutih lai chuan kum 10 vel ka ni tawh. Chutia chhungte hruaia an lo haw leh hlan chuan Bungpui chu a zar leh lam lei dektu pakhat la awm lian em em chu a bal leh ta a. A nghah Mizo fa a nghakchhuak lo lek lek a ni.
Khampat khua din tirh hian in 7 chiah chiah, Pathian number chiah chiah kan ni a, chungte chu:
- Pu Thanghleia
- Pu Hrangbuanga
- Pu Vanlalawia
- Pu Lalhmingthanga
- Pu Hrangnawna
- Pu Liansanga
- Pu Liantawka.
Bungpui hmunah hian kum khat zet khawhar takin kan awm a, leilet te kan siam a. Hun a inher ve zel a, Krist Mass kan hmang ve a, kan Mizo tihdanin kan zai ve tlang tlang a, keini chu naupang mai kan ni a, kan khawhar khawp mai. Nula pakhat leh tlangval pakhat an awm a, Lalmawii leh Thanmawia an ni. Mass chhang te kan kang ve a, a va khawharthlak em!
Mass hmasa ber hian vawk emaw, bawng emaw talh a awm lo. Sakei a tam em em a, vawk vulhna chi a ni lo. Mihring pawh min la lo chauh a ni. Kan lawi thlun lai pawh Sakeiin zanah a rawn seh a, Lawi chunga chuangin ni tin Lawi ka veng thin.
Bungpui hmunah kum khat zet kan awm hnu chuan a chhak lawk km 2 vela hla mottor kawngpuiah chuan kan insawn chho leh ta a. Tahan atangin Pu K. Manliana a rawn pem ve ta bawk a, Pu Mana hi pa thothang tha, mi huikhawm thiam tak, mi zawng zawng kawm thiam a ni a, kan thlamuanpui thin khawp mai. Khampat khawthar dai ngul phaw a ni.
Mizoram atangtein an rawn pemlut ruih ruih a, leilet te an siam zel a, kum 3 vel a vei chuan in 300 lai kan ni ta a. Chung hun lai chuan Bungpui chuan rawih lam a pan zel a, a thi ta a, a mawih ral vek a ni. Tuna la awm mek hi a bulpui ber atanga a zung puak a ni a, a kungpui atanga maupui tluk velah a awm. Tunlai ang hian thlalakna awlsam se ka ti hle mai. Ka hmu leh chak takzet a ni.
Bungpui hi kulh thuah thumin an hung a, a kulh inhlat zawng hi upain maupui tluk an tih ang vel hi a ni a, tunlai teh dan chuan feet 50, feet 60 vel a ni ang. Kulh chhung ber lai takah Bung hi an phun a ni. A kulh velah chuan thing lian pui pui a ngaw khung mai a ni. Kawngkapui pathum a awm a, chhak leh thlang leh chhim lamah a awm theuh a ni. A hmar lamah chuan luipui a luang a, chu lui chu Khampat lui an ti a ni. Chhim lam kawngkapui va chhuah chuan leilet puitling hnimin a khuh a awm a, chung chu Mizo pemlut hmasa ten an neih chu a ni.
Bungpui hi hruiin an tehkual a, hlam sawmriat (80) a ni. In chuan tia lo tak a ni. Bungpui kungah chuan ka lawn nasa ve thin khawp mai. A hnuai chu a fai zau hle mai a, upain hrai hmun an tih ang vel hi a ni. A rah chu sa tinrengin an tlan thin a, Kawlho chuan Pathianah an bia a, a hnuaiah in te tak te te an saa an inthawi thin a ni. Ni tin hian chaw leh chawhmeh tharlam leh tuithianghlim an dah thin a, an hlau em em a ni. A ziding sang ber atangin zung a rawn thlakthla a, lehlam lehlamah a rawn thlakthla a, chu chu a tianghawl an ti a ni. Hetianga lian hi khawvel hmundangah hmuh tur a awm ka ring lo.
Japan ral len lai khan Khampat hmun hi indona hmun a nih hmel hle mai. Mottor chhia leh kang te, Trench khur chhunga silai leh a mu te kan chhar nasa a, in 300 lai kan nih hnu pawhin in tin deuh thawin silai kan nei a, a kawmte chu a thar an siam a, a tha em em a ni.
Helai hmun hi a hnianghnar em em a, sangha lah chu a tam em em khawp a. Khampat lui chu chhimluang a ni a, sangha tam ber chu nghavang leh nghatun a ni. Chawhmeh kan neih loh deuh chuan sangha tui tur lo chhuang ru kan ti a, len vawi hnih vel kan den chuan chawhtawlh hi a khat hnawk mai thin a ni. A thente chu kan chhuah leh a, kan duh duh kan thlang mai thin a ni. Lung zawng zawng hnuaiah sangha a awm a ni ber e, kut pawhin kan man a, nihliaptangin kan thil tlat tuar thin. Sava lah a tam, sakei pawh a tam. Zing han tho ila kan kaiten bul velah hian a lo hnu dup thin. Kan lawi pakhat pawh a seh a, zan kan la men laiin vawi leh khatah kan thenawm pu Chalbuanga te uipui no hruai lai chu a rawn la ta daih mai a. Ramsa sakhi, sazuk, sanghal, sai leh sa dangte pawh a tam mai.
Vawikhat chu ramsial i hual ang u an ti a, silai nei zawng zawngin a khanah an chang a, naupang chu hual chhungah kan lut a, ri rek in hriat chuan bawk ang che u an ti a. Suihmunga chu a bawk ve hman lo a ni ang chu, a la fuh tlat mai a, a piah deuh, maupui tluk vela hla hmunphiah bukah a lo ngik faih faih a. Ramsial pawh chu an kap a, chumi nia Ramsial kan kap hlawhtling chunga Suihmungakan zawn haw chu a hrehawm khawp mai. Suihmunga hi a a thi lo. A malpui ruh a tliak a, a la dam chuan a la bai lauh lauh in ka ring. Kawtchhuahah silai 300 vela tlang kan han tlir zet chu ropui tak a ni. Khampat bula khua Kanan, in 20 vel lek awm chu kan lo hrilh si lova, an lo ralkhel nasa hle a ni. Vawikhat chu Luikhamphei lamah Sai kan zim bawk. Sipai sawrkar a lo din khan kan khaw silai chu an rawn khawm vek a ni.
Burma sawrkar Democracy tawp dawn hnaia General Newina rawn lal dawn hnaih 1961 ah Sawrkar khan Burma rama Chin mi awm zawng zawng hi an ramah haw vek rawh se, an haw duh loh chuan Burma Sakhua Buddha an be vek tur a ni tiin a pass ta rup mai a. Mizo awm zawng zawng leh tlang mite Paihte, Hualngo, Pawih hnam hrang hrang, Kawl ni lo tawh phawt chu a huam vek a ni. Kan mangang hle mai a, Tahan khawpui pawh a nghing nasa khawp mai . Chutih lai chuan lehkhathiam an vang a, pawl 12 kha a zir sang pawl an ni a, engtinnge kan tih ang tih an ngaihtuah a, ka pu Thanghleia kal turin an rawn ngen ta a. Tlangmite, Mizo mipuite aiawhin Chin Minister Zahrea, Thangtinliana fapa nen tangkawpin Mandalay ah Burma sawrkar an zu khing ta a ni.
Hetiangin in ramah kan awm lo, kan ramah a ni kan awm an ti a. Chutia an tih takah chuan Burma rama an puithiam lal ber Rangoon ami an han rawn a, an history an han en ta a, kan pi leh pu ten Khampat Bungpui an phuna an thurochhiah te a lo awm si a. Chuvangin Burma sawrkar chu an khing hneh ta a, an thu lo pass tawh chu an sut leh ta a ni. Tun thleng hian Burma ramah Mizo hnawhchhuah an tum leh ngai tawh lo a ni.
Tichuan October thla 1962 khan Khampat atangin Mizoramah haw turin Tahanah kan kal a, ni 2 vel kan cham a, bungrua Mizorama hralh tur kan la a. Chung hun lai chuan ka tlangval ve tawh a, Tahana kan awmlai chuan ka pu Thanghleia leh Zahrea te Burma sawrkar khing haw chu an lo hmuak a, an lo chawimawi a, mipui kalkhawm turin an tlangau nasa mai a, kan tel ve hman ta lo a ni. A tukah chuan Tahan chhuahsanin Mizoram, ka pianna ram ngei, hmuh leh pawh ka inrin tawh loh panin kan chhuak ta a. Ka va hlim em!.
Tichuan kan kal zel a, ti mai ang, a tawi thei angin sawi ila, ke hlirin kan kal a ni. Aizawl leh Sairang inkar chu mottor a kal thei a, a hahthlak ngei mai, Hmunpuiah kan riak a, Tut lui kan thleng a. Ka pain min thihsanna khua Phaizau kan thleng ta a, serthlum huanah chuan ka patea fate nen kan inhmu a. Serthlum an lova, an serthlum lawh chu kan ei a, a va lunglenthlak ngai em aw!
Naupan laia kan tualchaina, nu leh pa min hmangaihtu nena kan awmna ram hi a lo ngaihawm ber mai. Hetih hun lai hi October 1962 a ni a, tun kum 2019 hian kum 79 ka ni mek a ni.